Olszyński Marcin (1829–1904), przyjaciel i opiekun malarzy, fotograf, dziennikarz. Ur. w Warszawie, pochodził z rodziny ziemiańskiej. Był synem urzędnika Komisji Skarbu Ignacego i Marianny z Brzeskich. Po ukończeniu 6 klas Gimnazjum Realnego w Warszawie, w r. 1847 (?) rozpoczął prywatną naukę rysunku u Franciszka Kostrzewskiego. Równocześnie był wolnym słuchaczem warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, do której zapisany był jako «kandydat» w r. 1853/4, a w r. 1855/6 uczęszczał regularniej. Malarzem przez to nie został, ale rysunki, które później umieszczał w prasie (m. in. w „Tyg. Illustr.” 1861 i „Kłosach” 1866 i 1868), wykazują pewną biegłość ręki.
Nauka u Kostrzewskiego, a raczej komitywa z nim wprowadziła O-ego w krąg młodych absolwentów Szkoły Sztuk Pięknych, do których przylgnął całym sercem i wierną, oddaną przyjaźnią. Było to pokolenie malarzy (m. in. Wojciech Gerson, Józef Szermentowski, Henryk Pillati, Franciszek Kostrzewski, następnie także Juliusz Kossak) przekonanych, że oni dopiero rozpoczynają rodzimą sztukę. O. serdecznie uczestniczył w ich życiu. Brał udział w olbrzymich wakacyjnych «podróżach piechotnych»: w r. 1849 z Kostrzewskim, Gersonem i Aleksandrem Rycerskim po Kielecczyinie, w r. 1850 z Gersonem, Kostrzewskim i Julianem Ceglińskim do Ziemi Krakowskiej, w r. 1851 z Gersonem i Edwardem Siwińskim na Litwę, w r. 1852 z Gersonem i Edwardem Petzoldem do ziemi sandomierskiej, w r. 1860 – z Alfredem Schouppé i Gersonem w Tatry. Z wędrówek tych przywożono masę szkiców i akwarel, podczas gdy O. – także w plenerze – fotografował (np. w r. 1860 w górach). Całe wspólne życie tej cygańskiej «malarii» z l. 1849–60 dokumentowane było w głośnych „Albumach Olszyńskiego”; było ich do r. 1939 siedem, zawierających łącznie m. in. 521 rysunków, 71 akwarel i 36 obrazków olejnych. Z tego zachowały się 3 tomy (Muz. Narod. w W.). Albumy te, które Stanisław Witkiewicz nazwał «kroniką pierwszych chwil istnienia polskiej sztuki», powstawały w gościnnym i dość zamożnym domu O-ego, w którym znajdowało oparcie całe to grono malarzy (nazwane od r. 1955 przez historyków sztuki «grupą Marcina Olszyńskiego»). Kostrzewski wspominał: «Myśmy wszyscy wisieli przy O-m – on nas karmił, pomagał nam, on pierwszy w Polsce kupował nasze obrazki». Szczególnie do tradycji weszły hucznie obchodzone imieniny O-ego, po których pozostały m. in. zbiorowe laurki i okolicznościowe wierszyki (jak np. ten z r. 1859 pióra Wacława Szymanowskiego: «Twój dom, drogi nasz bracie, to malarzów Eden… Tyś w Warszawie Wawrzyniec Medyceusz drugi… Bo jak twój protoplasta niegdyś Marcin Święty, Ty się dziś z artystami dzielisz płaszczem swoim»).
Artyści skupieni wokół O-ego byli pierwszą w Warszawie zwartą grupą malarzy o wspólnym programie i działaniu. Ona to – szczególnie zaś Gerson, O. i Schouppé – założyła w r. 1858 Wystawę Krajową, przekształconą w r. 1860 w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP). W latach bezpośrednio poprzedzających powstanie styczniowe O. należał do grona literatów, dziennikarzy i malarzy, którzy zorganizowali w Hotelu Europejskim (O. jakoby należał do jego zarządu) gospodę, będącą pierwszym klubem literackim stolicy. Po r. 1863 «grupa Marcina Olszyńskiego» rozproszyła się, choć sam O. nadal pozostał powiernikiem, ostoją i podporą malarzy. Jako «dyrektor części artystycznej» tygodnika „Kłosy” prawie przez cały okres jego istnienia (tylko pierwsze kilka miesięcy kierownikiem artystycznym był Bronisław Kamiński) O. wprowadzał malarzy do „Kłosów”. Sam też trochę rysował i pisał, np. o ukochanej fotografii (m. in. Półwiekowy okres istnienia fotografii, „Kłosy” 1889 nr 1236–7). Współpracował i przy innych publikacjach, na ogół charytatywnych: w r. 1880 wraz z Michałem Andriollim opracował graficznie „Ziarno”, w r. 1888 zebrał i wydał „Promyki gwiazdkowe”, opracowywał kalendarze ścienne itd. Działał w Warszawskim Tow. Dobroczynności, zajmując się teatrem i układając «żywe obrazy». W TZSP był w l. 1864–71 oraz 1881 i 1882 członkiem Komitetu. W r. 1871 należał do komisji zamawiającej obrazy kościelne, w r. 1883 – do delegacji, która opracowała „Przewodnik do opisu dawnych pomników sztuki”. W r. 1877 był członkiem jury, do r. 1889 członkiem TZSP. Jego „Albumy” i część posiadanych obrazów (m. in. dwa obyczajowo najważniejsze, obrazy H. Pillatiego z życia grupy, „Turniej artystów” i „Rozejście się narodów”) przeszły do zbiorów TZSP.
Przez pół wieku uprawiał O. fotografię, był jej miłośnikiem i propagatorem, eksponował swe zdjęcia na wystawach europejskich, wykorzystywał fotografię do celów publicystycznych, dokumentacyjnych, jako pomoc warsztatową dla malarzy. Do fotografowania wciągnął O-ego Karol Beyer ok. r. 1855. Wkrótce O. został pracownikiem jego zakładu (w Hotelu Europejskim), początkowo jako retuszer i «pozer» (ustawiający modela), następnie jako operator. W r. 1860 objął kierownictwo kopiami w specjalnej dużej altanie przy zakładzie Beyera. Oprócz portretów O. wykonywał widoki Warszawy oraz zdjęcia etnograficzne i rodzajowe sceny. W r. 1865 otworzył, wraz z Konradem Brandlem, zakład fotograficzny przy ul. Nowy Świat, w r. 1873 własny zakład pod firmą «Prim» przy ul. Senatorskiej, wreszcie nabył zakład w pałacu W. Krasińskiego i nazwał go «Świetlik». Zorganizował tu światło-drukarnię i wykonywał «artystyczne ilustracje do pism». Niepowodzenie finansowe tego przedsięwzięcia zmusiło O-ego do wycofania się z fotografii. Przyjął wówczas posadę kustosza w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Schyłek życia spędził samotny, zniechęcony i schorowany. Zmarł w Warszawie 5 XII 1904 i pochowany został na Powązkach.
Żonaty (od r. 1882) z Marią z Nowodworskich, pozostawił dzieci: Marię, zamężną za Juliuszem Leskim, Halinę – za Juliuszem Kleebergiem, oraz Stefana.
Obrazy i rysunki ze zbiorów O-ego zachowały się częściowo w Muzeum Narodowym w Warszawie, korespondencja w Instytucie Sztuki PAN, osobiste dokumenty u wnuka Andrzeja Olszyńskiego w Warszawie. Zbiór swych fotografii przekazał O. Zygmuntowi Glogerowi.
Portrety, fot. i karykatury w: Kozakiewicz S., Ryszkiewicz A., Warszawska „cyganeria” malarska. Grupa Marcina Olszyńskiego, Wr. 1955 (Rec.: Jakimowicz I., „Biul. Hist. Sztuki” 1957 nr 1 s. 86–93); – Grajewski, Bibliografia ilustracji; – Jakimowicz I., Ryszkiewicz A., Szkoła Sztuk Pięknych w Warszawie 1844–1866, „Roczn. Warsz.” T. 4: 1963 s. 84, 104; Karoli A., Marcin Olszyński, „Fotograf Warsz.” 1905 nr 1 s. 1–4; Kurier Warszawski. Książka jubileuszowa, 1821–1896, W. 1896 s. 109–10 (autobiografia Z. Zaborowskiego); Maciesza A., Historia fotografii polskiej w latach 1839–1889, Płock 1972; Piątkowski H., Marcin Olszyński, „Tyg. Ilustr.” 1904 półr. 2 s. 1004; Polkowski I., Wspomnienie o Karolu Beyerze, „Czas” 1877 nr z 22 IX; Wiercińska J., Andriolli świadek swoich czasów, Wr. 1976; taż, Tow. Zachęty; Witkiewicz S., Juljusz Kossak, Wyd. 2., Lw. 1906 passim; Żdżarski W., Historia fotografii warszawskiej, W. 1974; – Kostrzewski F., Pamiętnik, W. 1891 passim; Szymanowski W., Niewiarowski A., Wspomnienia o cyganerii warszawskiej, Oprac. J. W. Gomulicki, W. 1964; Vetulani A., Ryszkiewicz A., Materiały dotyczące życia i twórczości Wojciecha Gersona, Wr. 1951; – „Gaz. Warsz.” 1858 nr 102 (Kraszewski J. I.).
Andrzej Ryszkiewicz